Izvođenje kao način tvorbe reči
Reči koje nastaju spajanjem tvorbene osnove i sufiksa se nazivaju izvedenice, a takav način građenja reči naziva se izvođenjem (sufiksacijom).
Tvorbena osnova može se dobiti od različitih vrsta reči: glagola (prodav-), imenica (knjig-), prideva (lep-)…
Od sufiksa zavisi da li će reč ostati u istoj vrsti od koje je nastala, poput primera grad – gradić, ili će promeniti vrstu kao u primeru naseliti – naselje.
Na spoju tvorbene osnove i sufiksa može doći do različitih glasovnih promena, koje mogu promeniti osnovu, kao u primeru stan-+beni = stambeni.
Izvođenje (sufiksacija) imenica
Najčešći sufiksi za tvorbu imenica su sledeći:
Sufiksi za vršioce radnje ili zanimanje:
- -ac: pisac
- -lac: prevodilac
- -ač: pevač
- -telj: učitelj
- -ar: mesar
- -nik: poreznik
- -aš: košarkaš
- -džija: sladoledžija
- -ista: ekonomista
Sufiksi za stanovnike ili pripadnike naroda:
- -(j)anin: Beograđanin
- -(a)c: Britanac
- -lija: Nišlija
Sufiksi za označavanje prostorija i prostora uopšte:
- -ana: kuglana
- -ara: gvožđara
- -nica: sudnica
- -onica: učionica
- -lište: štelište
Sufiksi za apstraktna i uopštena značenja:
- -stvo: slikarstvo
- -ost: hrabrost
- -ota: lepota
- -oća: hladnoća
- -ina: brzina
- -a: osuda
- -ba: borba
Sufiksi za glagolske imenice:
- -nje: disanje
- -će: otkriće
- ǿ (nulti sufiks koji je glasovno prazan): lov
Mocioni sufiksi (promena roda bez promene značenja):
- -ica: pevačica
- -ka: frizerka
- -inja: robinja
- -kinja: studentkinja
Sufiksi subjektivne ocene (deminutivna i augmentativna značenja):
- -ić: brodić
- -čić: sinčić
- -ica bubica
- -(a)k: cvetak
- -ce: zvonce
- -če: prozorče
- -ina: junačina
- –etina: ručetina
- -urda: glavurda
Izvođenje (sufiksacija) prideva
Izvođenje prideva grupisano je prema njihovom značenju:
Pridevi sa značenjem osobine:
- -(a)n: slobodan
- -av: klizav
- -at: glavat
- -ast: kockast
- -ljiv: stidljiv
Pridevi sa značenjem prisvojnosti:
- -ov/ev: Milanov, Đorđev
- -in: ženin
Razne vrste veza i pripadnosti:
- -ski: ženski, grčki, knjiški
- -ji: dečji
- -ni: severni
- -nji: gornji
Deminutivna značenja (sufiksi subjektivne ocene):
- -kast: zelenkas
- -ašan: slabašan
- -ičast: beličast
- -uškast: lepuškast
Izvođenje (sufiksacija) glagola
Izvođenje glagola grupisano je prema različitim značenjaima i vidovima:
Radnja (stanje, zbivanje):
- -a(ti): cvetati
- -i(ti): oštriti
- -ova(ti): napredovati
- -ka(ti): gukati
- -ira(ti): adresirati
- -isa(ti): kanalisati
Sufiksi za promenu glagolskog vida:
- -ija(ti): zavijati
- -iva(ti): kazivati
- -ava(ti): dodavati
- -a(ti): padati
- -nu(ti): viknuti
Sufiksi sa deminutivnim i augmentativnim značenjima:
- -uta(ti): skakutati
- -ucka(ti): čituckati
- -ka(ti): kuckati
- -aka(ti): tužakati
Sufiksoidi
Sufiksoidi su morfeme grčkog ( i ređe latinskog) porekla, koje dolaze na kraj tvorenice.
Zovu se sufiksoidi zato što su vezane morfeme, kao i ostali sufiksi, i nemaju samostalno značenje:
- -log: fiziolog, sociolog, biolog
- -fon: mikrofon, gramofon, ksilofon
- -skop: mikrosop, kaleidoskop, periskop
- -fob: ksenofob, anglofob, homofob
- –teka: biblioteka, kinoteka, diskoteka
- -drom: hipodrom, aerodrom, kosmodrom
- -bus: autobus, minibus, trolejbus
Napomena
U sledećim objavama biće više reči o svakom od načina tvorbe ponaosob, uz mnogobrojne primere koji će ovu oblast gramatike učiniti razumljivijim.
